Σημείωση για τη διαφάνεια του παρόντος
[…] και για μια στιγμή παρασύρθηκα από τη σκέψη, αν, λέει, οι στοχασμοί του καθενός ξεχωριστά κι όλων μαζί, όσες αποτυπώθηκαν στο χαρτί, κι οι άλλες που απλώς ειπώθηκαν ή που μόνο πέρασαν απ’ το μυαλό, αν ήταν δυνατό να καταμετρηθούν όλες και μετά να απορροφηθούν από μιαν αόρατη μηχανή […]
— Leonardo Sciascia, Προσευχή & Έγκλημα
Let’s collect the whole haystack. Collect it all, tag it, store it. And whatever it is you want, you go searching for it.
— Keith B. Alexander’s tagline
Επιτήρηση, ιδιωτικότητα και κρίση
Έχει περάσει περίπου ένας χρόνος από τις αποκαλύψεις Snowden και, ίσως, η δυσκολία της (διαρκούς) προσαρμογής μας στην καθημερινότητα της κρίσης να αποθαρρύνει την επεξεργασία μιας προβληματικής επί του δικαιώματος της ιδιωτικότητας στο σημερινό πλαίσιο. Άλλωστε, μπροστά στον παρόντα (ή επικείμενο) αποκλεισμό, ποιο το νόημα να γίνεται λόγος για την «προστασία της ιδιωτικής ζωής»;
Από την άλλη πάλι, η απώλεια της ιδιωτικότητας, και δη της πληροφοριακής, είναι φαινόμενο του οποίου η μεγέθυνση παρατηρείται από τις πρώτες κοινότητες χρηστών του παγκόσμιου ιστού, πίσω στη δεκαετία του ’90. Για παράδειγμα, ο Phil Zimmermann, o εφευρέτης του PGP, σημείωνε το 1996:
Today, electronic mail is gradually replacing conventional paper mail, and is soon to be the norm for everyone, not the novelty it is today. Unlike paper mail, E-mail messages are just too easy to intercept and scan for interesting keywords. This can be done easily, routinely, automatically, and undetectably on a grand scale. This is analogous to driftnet fishing — making a quantitative and qualitative Orwellian difference to the health of democracy.
[…]
But while technology infrastructures tend to persist for generations, laws and policies can change overnight. Once a communications infrastructure optimized for surveillance becomes entrenched, a shift in political conditions may lead to abuse of this new-found power. Political conditions may shift with the election of a new government, or perhaps more abruptly from the bombing of a Federal building.
Η υστερία για ασφάλεια που προκάλεσε η 11η Σεπτεμβρίου φάνηκε να δικαιώνει τις παραπάνω ανησυχίες με την άμεση ψήφιση και εφαρμογή της Patriot Act. Η εν λόγω πράξη νομοθετικού περιεχομένου παραμένει ορόσημο όχι μόνο για την ένταση της επιτήρησης στο επίπεδο του κρατικού ανταγωνισμού — για να προβοκάρουμε με την εγχώρια υπόθεση υποκλοπών — αλλά — πολύ περισσότερο — γιατί αποτελεί σημείο αναφοράς για τη δημιουργία ενός συστήματος μαζικής κοινωνικής επιτήρησης βασισμένο στο διαδίκτυο (βλ. υποσημείωση για την κατάληψη της no man’s land).
Μια επιφανειακή ματιά στην περασμένη δεκαετία ενδέχεται να παρουσίαζε το δίπολο ιδιωτικότητας-επιτήρησης ασυσχέτιστο με την κρίση. Είναι άλλωστε διαδεδομένη η αντίληψη ότι η επιτήρηση και η επιβολή της είναι μακροχρόνια επιλογή της εξουσίας είτε αυτή ασκείται στο δημόσιο χώρο, είτε στο χώρο παραγωγής.
Αυτή η ανάλυση όμως χρειάζεται να πάει ένα βήμα παρακάτω. Όπως έχουμε υποστηρίξει στο παρελθόν, η σημερινή κρίση είναι πρωτίστως κρίση των κοινωνικών σχέσεων που συνθέτουν τον καπιταλιστικό κόσμο, τόσο στο επίπεδο της παραγωγής, όσο και σε αυτό της αναπαραγωγής. Σχέσεις δηλαδή που καταστρέφονται, επαναπροσδιορίζονται και δημιουργούνται. Με τη σειρά της, η επιτήρηση ως σχέση δε θα μπορούσε παρά να αλλάξει στο πλαίσιο της κρίσης.
Αρκεί να αντιληφθούμε το διαδίκτυο ως τον ταχύτερα αναδυόμενο χώρο παραγωγής, στον οποίο εμείς — οι παραγωγοί περιεχομένου — συνεισφέρουμε τις σκέψεις μας, τα συναισθήματά μας, τις προτιμήσεις μας, τις φωτογραφίες μας, κ.λπ. χειριζόμενοι — ως άλλα μέσα παραγωγής — τις όλο και πιο «έξυπνες», διασυνδεδεμένες, συσκευές μας. Σε αυτή την παραγωγική διαδικασία του διαδικτύου βασιζόμαστε στις μηχανές αναζήτησης και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίες επεξεργάζονται τα δεδομένα που μοιραζόμαστε και παρέχουν επί πληρωμή υπηρεσίες πρόσβασης σε αυτά για ένα απίστευτο εύρος ενδιαφερόμενων αγοραστών: από τους τηλεπικοινωνιακούς παρόχους μέχρι το καφέ-μπαρ της γειτονιάς μας.
Αξίζει να συλλογιστούμε πότε ξανά η απώλεια της ιδιωτικότητας συνδέθηκε τόσο άρρηκτα με την παραγωγή (υπερ)αξίας όσο την τελευταία 5ετία και θα συνειδητοποιήσουμε ότι το κυρίαρχο επιχειρηματικό μοντέλο του διαδικτύου δεν είναι άλλο από τη μαζική επιτήρηση.
Τα κράτη, βέβαια, έχουν διαμορφώσει αυτό το σκηνικό με τα θεσμικά-ρυθμιστικά τους όργανα καιρό τώρα, είτε οργανώνοντας την ανάπτυξη των διαδικτυακών υποδομών, είτε νομοθετώντας την προστασία της «νέας οικονομίας». H ύπαρξη και η μεγέθυνση της οικονομίας του διαδικτύου συμβάλει, ίσως, στη βιωσιμότητα της εσωτερικής τους αγοράς δίνοντας μια ελπίδα διεξόδου από την οικονομική κρίση. Ταυτόχρονα, οι κυβερνήσεις βρήκαν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εξελίξουν την πολιτική τεχνολογία της επιτήρησης, κατακτώντας τη δυνατότητα πρόσβασης στα προσωπικά και τα ευαίσθητα δεδομένα των πολιτών-ψηφοφόρων τους — των οποίων η καθημερινή ζωή διαμεσολαβείται όλο και περισσότερο από το διαδίκτυο — χωρίς το στοιχειώδη έλεγχο της Δικαιοσύνης.
Όμως, ακόμα και σε ένα κόσμο διαρκώς πιο διαφανή, το κράτος δε μπορεί να γίνεται αντιληπτό ως ενιαίο όλον. Τόσο η περίπτωση Snowden, όσο και η ιστορία του Wikileaks μαρτυρούν έναν εσωτερικό ανταγωνισμό σε ό,τι ορίζει τη σχέση κράτος. Όταν, παγκοσμίως, σχεδόν καθημερινά, χιλιάδες κρατικοί υπάλληλοι-whistleblowers διαρρέουν διαβαθμισμένα έγγραφα που εκθέτουν τις κυβερνήσεις ή τους οργανισμούς στους οποίους εργάζονται, τότε μπορούμε να κάνουμε λόγο τουλάχιστον για την ύπαρξη μιας κίνησης που υπερασπίζεται στοιχειώδεις δημοκρατικές θεσμίσεις. Μέρος αυτής της κίνησης είναι και ο «αγώνας των ειδικών» — δηλαδή πληροφορικών, μηχανικών, ερευνητών, επαγγελματικών ενώσεων, κοινοτήτων, κ.α. — για το σχεδιασμό και την υλοποίηση τεχνολογικών αντιμέτρων που φιλοδοξούν να καταστήσουν τη μαζική επιτήρηση κοστοβόρα, πρακτικά αδύνατη, στη μετά-Snowden εποχή.
Όριο και προσδοκία για την οργάνωση των επιμέρους κινήσεων σε ένα κίνημα αμφισβήτησης της επιτήρησης είναι η κατανόηση του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων που επεκτείνει και επαναπροσδιορίζει το διαδίκτυο. Εν τέλει, το ζήτημα της ιδιωτικότητας — ιδωμένο πλέον ως ζήτημα υλικών συμφερόντων και όχι ιδεαλιστικών αξιών — δε μπορεί παρά να αποτελεί το ίδιο πεδίο κοινωνικού ανταγωνισμού.
Υποσημείωση για την κατάληψη της no man’s land
Είναι αλήθεια και όχι ένα ακόμη σενάριο συνωμοσίας: τα δεκάδες προγράμματα παρακολούθησης της NSA, που είδαν πέρσι το φως της δημοσιότητας, άφησαν έκπληκτους ακόμα και τους πιο σοβαρούς επαγγελματίες κι ερευνητές των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, λόγω του εύρους, της ποιότητας και της προσπάθειας που απαιτήθηκε για τη δημιουργία και τη συντήρησή τους:
Government and industry have betrayed the internet, and us.
By subverting the internet at every level to make it a vast, multi-layered and robust surveillance platform, the NSA has undermined a fundamental social contract. The companies that build and manage our internet infrastructure, the companies that create and sell us our hardware and software, or the companies that host our data: we can no longer trust them to be ethical internet stewards.
Συνοπτικά, στη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας ο ηλεκτρονικός στρατός (κυρίως) των ΗΠΑ κατόρθωσε να αναπτύξει δραστηριότητα που στοχεύει τόσο στην εστιασμένη και προσαρμοσμένη επιτήρηση στις υποδομές του εκάστοτε (φίλιου ή μη) στόχου (π.χ. Tailored Access Operations, TAO), όσο και στη μαζική επιτήρηση των δεδομένων και των επικοινωνιών — πρακτικά όλων των χρηστών του διαδικτύου, των συνδρομητών κινητής τηλεφωνίας, κλπ (π.χ. PRISM). Επιπλέον, στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων οι μηχανικοί της NSA υπονόμευσαν κατ’ εξακολούθηση εμπορικά και μη κρυπτογραφικά συστήματα και άλλες λύσεις ασφάλειας πληροφοριακών συστημάτων (π.χ. BULLRUN).
Ξεχασμένος κι ατίθασος 